Desinformatie op sociale media? Zo prik jij erdoorheen
Uit zuivere bronnen vloeit zuiver water.
© Getty Images - Morsa Images
Kennis vergaren kent veel risico’s. Vooral met hedendaagse algoritmes kun je met een verkeerde afslag de verdwalen in een zwart gat van desinformatie. Tijd voor een routeplanner.
Als je je beweegt door het fitnesslandschap, stuit je op allerhande claims over sporten, voeding en gezondheid. Die worden, mogen we hopen, verdedigd met bronnen. Maar alsnog is er zo veel tegenstrijdige informatie in omloop. Logisch dat je door de bomen het bos niet meer ziet. Om je een klein handje te helpen, is dit de hiërarchie van wetenschappelijk bewijs. Zo kun je betrouwbaarheid altijd een beetje toetsen. Daarbij raden we aan om altijd even een kijkje te nemen naar iemands bron, met een kleine doorklik of zoekopdracht.
Betrouwbaarheid van bronnen: hier moet je op letten
Eén bron is geen bron
Zoals het oude paasliedje zegt: ‘één ei is geen ei, twee ei is een half ei, drie ei is een paasei’. Zo gaat het ook met bronnen – één bron is geen bron. Dat betekent echter niet dat iemand die een enkele bron aanhaalt onbetrouwbaar is. Het gaat om de aard van die bron, en uit hoeveel lagen die bestaat. Haalt iemand helemaal geen bron aan, of erger nog: diegene legt de bewijslast bij jou neer, zet je vertrouwen dan op een laag pitje.
Mening van een ‘expert’
We zetten, met alle respect voor échte experts in welke tak dan ook, dit woord maar even tussen aanhalingstekens. Zoals je begrijpt is dit de minste vorm van betrouwbaarheid. Een ietwat wetenschappelijkere variant van ‘dat zei mijn oma altijd’. Maar waar heeft deze expert het dan vandaan? Zijn/haar oma, of gewoon verzonnen voor eigenbelang? Er is nog veel meer nodig om dergelijke claims te onderbouwen.
Casusstudies
Een casusstudie is van hetzelfde niveau als de mening van een expert, maar herbergt in ieder geval nog concrete ervaring. Hierbij analyseert men een gebeurtenis bij een persoon, organisatie of groep. Bijvoorbeeld jouw plaatselijke sportschool die eiwitshakes uitdeelde, waarna de meesten urenlang op de wc zaten. Genoeg om anderen te waarschuwen voor eiwitshakes van bijvoorbeeld hetzelfde merk, niet genoeg om te stellen dat eiwitshakes slecht zijn voor iedereen.
Ongecontroleerd cohortonderzoek
Dit lijkt veel op een casusstudie, maar is al veel meer opgezet volgens wetenschappelijk onderzoek. Hierbij wordt een groep bijeengezocht die een bepaald fenomeen ondergaat, bijvoorbeeld testen wat het effect is van twaalf weken lang alleen eiwitshakes drinken als ontbijt. Alleen mist hier een belangrijk onderdeel: een controlegroep. Dit is een groep die iets anders doet: normaal ontbijten of een placebo nemen, waardoor de conclusie van het onderzoek geen vergelijkingsmateriaal kent.
Gecontroleerd cohortonderzoek
Dit is hetzelfde ingestoken als een ongecontroleerd onderzoek, mét die belangrijke controlegroep. Er wordt dus één groep blootgesteld aan het onderzochte fenomeen, de andere niet. Op basis van dat verschil, stelt men al betrouwbaardere conclusies.
De betrouwbaarheid neemt toe wanneer deze studies ook nog eens gerandomiseerd worden: mensen worden willekeurig aan bepaalde groepen toegewezen. Van dergelijke studies is een influencer als Layne Norton groot fan. Hij haalt ze dan ook regelmatig aan om door desinformatie heen te prikken.
Peer reviewed, meta-analyses en systematische reviews
Als het goed is ben je deze termen regelmatig tegengekomen in onze artikelen. ‘Deze meta-analyse zegt…’ of ‘uit deze systematische review blijkt…’. Dit vatten we samen onder de noemer ‘gefilterde informatie’.
Peer reviewed betekent dat collega-wetenschappers het betreffende onderzoek aan de kaak hebben gesteld. Zij lopen erdoorheen, toetsen het aan de literatuur en kennis, en schuiven het door naar de volgende.
Bij een meta-analyse wordt een vraag beantwoord door alle mogelijke onderzoeken over dat thema bij elkaar te rapen. Deze worden kritisch bekeken en gefilterd, waarna het tot een (nieuwe) conclusie komt. Het kan dus zijn dat onderzoek A iets zegt, en B iets totaal anders over hetzelfde onderwerp. Daarom worden al deze onderzoeken nog eens getoetst.
Een systematische review is minder statistisch van aard. Hier wordt alle aanwezige literatuur over een onderwerp nog eens kritisch geëvalueerd. Dit noteert dus niet alleen wat onderzoek A en B zeggen, maar kijkt volledig naar de inhoud van beide onderzoeken.
‘Doe je eigen onderzoek’
Het is een populair zinnetje aan het worden op sociale media: ‘doe je eigen onderzoek’. Dan is het maar de vraag waar je moet beginnen, waar je op moet letten, en hoe je al je eerder opgedane kennis filtert. Dit bewustzijn gaat je in de toekomst zeker helpen om door desinformatie heen te prikken.
Hoe hoger op deze ladder – in dit artikel van laag naar hoog – hoe minder kans je hebt op een verstorende bias. Daarnaast zijn de betrouwbaarste vormen van bewijs ook makkelijker toe te wijzen aan een breed publiek. Zo kun je een persoonlijke ervaring nooit toeschrijven aan een heel land, maar op basis van systematische review wel nationale gezondheidsvoorschriften samenstellen.